Historia miasta

Bielsko-Biała leży na południu Polski u stóp Beskidów, nad rzeką Białą, przez wieki oddzielającą historyczny Śląsk od Małopolski. Jest stolicą regionu zwanego od kilku dekad Podbeskidziem, liczy 175 tysięcy mieszkańców. Kojarzone głównie z przemysłem samochodowym i elektrotechnicznym, do niedawna drugie po Łodzi centrum włókiennictwa, pod względem potencjału rozwojowego zaliczane jest obecnie do pierwszej dziesiątki polskich miast.

Dla wielu Bielsko-Biała to tylko miejsce, przez które przejeżdża się podróżując na Słowację i Węgry bądź do Czech, Austrii i dalej na południe Europy. Inni, szczególnie mieszkańcy Górnego Śląska, mijają je podczas świątecznych wyjazdów w Beskidy. Jednak tym, którzy zatrzymają się tu na dłużej, miasto może opowiedzieć swoją historię. Nie tę wielką, z kart podręczników, jednak równie ciekawą, a dla wielu być może zaskakującą, budzącą refleksje i zadumę nad upływem czasu i zmiennymi kolejami losu.

Bielsko-Biała to nie dawna metropolia, która żyje wspomnieniem minionej świetności, przyciągająca turystów zabytkowymi pałacami i rezydencjami, romantycznymi parkami, czy wspaniałymi kościołami. To nie jest także senne, na wpół rolnicze miasteczko galicyjskie urzekające pejzażem i malowniczą zabudową. Tutaj czas nie zatrzymał się w biegu! W ciągu minionych dwóch stuleci Bielsko i Biała, dzięki rozwojowi przemysłu, przekształciły się z prowincjonalnych ośrodków rzemieślniczych w doskonale funkcjonujący, pod każdym względem nowoczesny ośrodek przemysłowo-handlowy i kulturalny. Metamorfozę tę zawdzięczały w głównej mierze przedsiębiorczości oraz wytężonej, twórczej pracy swoich mieszkańców. Już przed stu laty tętniące życiem, kosmopolityczne, wielonarodowościowe dwumiasto utrzymywało kontakty z niemal całym światem, a renomowane wyroby tutejszego przemysłu trafiały do odbiorców na wszystkich kontynentach. Ta dobra passa trwa po dziś dzień.

Wzrastające bogactwo znalazło odbicie w wyglądzie Bielska-Białej. Miasto, które z burz dziejowych minionego stulecia wyszło obronną ręką, urzeka malowniczymi zakątkami i zachwyca perłami architektury z XIX i XX wieku. Niemało tu dziedzictwa postindustrialnego, w szczególności budynków dawnych fabryk, na które natrafić można niemal w samym centrum. Pieczołowicie restaurowane zabytki powracają stopniowo do dawnej świetności, ciesząc oczy i serca zarówno miejscowych, jak i przyjezdnych. Zatopione w zieleni kościoły dwóch wyznań, gmachy użyteczności publicznej, okazała zabudowa mieszkalna oraz poprzemysłowa na tle łagodnych pasm Beskidów – to wszystko składa się na niepowtarzalny klimat dwumiasta nad Białą, tworzy jego specyficzny genius loci. Kto raz się tutaj zatrzymał, będzie wracał wielokrotnie.

Spacerując ulicami i zaułkami Bielska-Białej mijamy sąsiadujące ze sobą zabytki z różnych epok, budowle o różnorakiej funkcji i przeznaczeniu. Wędrując „od grodziska do miasta” bądź zwiedzając „średniowieczne Bielsko” poznamy najdawniejsze dzieje osadnictwa na śląskim brzegu rzeki Białej. Podążając „traktem cesarskim” zaznajomimy się z nowożytną historią Bielska i Białej w czasach poprzedzających powstanie wielkiego przemysłu. Zwiedzający „mały Wiedeń” będą mieli okazję podziwiać pełną przepychu architekturę zamożnego miasta z przełomu XIX i XX wieku, natomiast dziedzictwo postindustrialne stanie się im bliższe po przejściu szlaku „zabytków przemysłu i techniki”. Rozbudowa przemysłu i napływ Polaków do zdominowanych przez niemiecką nację Bielska i Białej zapoczątkowały rozwój „polskiego ruchu narodowego”. Trzy ostatnie szlaki zapoznają z historią wyznań i religii, które koegzystowały tutaj do II wojny światowej: katolików, ewangelików i Żydów.

Szlaki łączą zabytki położone na terenie szeroko rozumianego centrum miasta oraz w południowej części dzielnicy Stare Bielsko. Pomijając te ostatnie, dojście na piechotę do najbardziej odległych punktów z placu Bolesława Chrobrego nie powinno zająć więcej niż pół godziny. W systemie szlaków uwzględniono nie tylko obiekty istniejące po dziś dzień, ale również te, które do naszych czasów nie dotrwały (np. synagogi) bądź zachowały się w stanie szczątkowym (elementy fortyfikacji miejskich). Obok zabytków budownictwa przedstawiono także historię najważniejszych ulic i placów.

Dzisiejsze Bielsko-Białą tworzą dwa niegdyś odrębne organizmy miejskie, a także 11 dawnych wiosek, przyłączanych stopniowo do miasta od 1925 do 1977 roku. Położone na Śląsku Cieszyńskim, założone w średniowieczu Bielsko od 1327 roku należało do królestwa Czech, z którym w 1526 roku przeszło pod władanie austriackich Habsburgów. Od 1572 roku było centrum feudalnego tzw. państwa stanowego, w połowie XVIII wieku podniesionego do rangi udzielnego księstwa. Małopolska Biała, powstała w połowie XVI wieku na przeciwległym brzegu rzeki, w Małopolsce, prawa miejskie otrzymała w 1723 roku, a w 1772 roku znalazła się w zaanektowanej przez Austrię Galicji. W granicach wielonarodowościowej monarchii naddunajskiej, przekształconej w 1804 roku w Cesarstwo Austriackie, a w 1867 roku w Austro-Węgry, oba miasta pozostawały do 1918 roku. Likwidacja funkcjonującej przez ponad trzy stulecia granicy państwowej na rzece Białej zapoczątkowała proces zrastania się obu miast: już od połowy XIX wieku mówiono i pisano o „Bielsku-Białej” podkreślając zwłaszcza w odniesieniu do przemysłu, że tworzą one nierozdzielną całość.

W dwudziestoleciu międzywojennym, w odrodzonej Polsce, Bielsko weszło w skład autonomicznego województwa śląskiego, natomiast Biała należała do województwa krakowskiego. W latach II wojny światowej oba miasta po raz pierwszy połączono w jedną całość i wcielono do Rzeszy. Po 1945 roku powrócono na krótko do dawnego podziału, aby w 1951 roku ostatecznie scalić oba miasta w jeden organizm administracyjny.

Bielsko i Biała wraz z najbliższą okolicą od wieków zamieszkiwane były przez Niemców i Polaków, od czasów Reformacji podzielonych na katolików i ewangelików, w XVIII wieku dołączyli do nich Żydzi. W 1910 roku językiem niemieckim posługiwało się 88% stałych mieszkańców Bielska oraz 69% ludności Białej. Bielsko należało do najważniejszych ośrodków protestantyzmu w katolickiej Austrii; chociaż liczba ewangelików z biegiem czasu stopniowo malała, jeszcze na początku XX wieku żyło ich ponad 27% w mieście oraz 50% w okolicznych śląskich wioskach. W Białej, do początku XVIII wieku luterańskiej, w ciągu dwóch następnych stuleci liczba ewangelików zmalała do około 12%. Żydzi stanowili na początku XX wieku ponad 16% mieszkańców Bielska i blisko 15% ludności Białej.

W 1910 roku Bielsko zamieszkiwało 18,5 tys. osób, a 12,3 tys. mieszkało w sąsiednich śląskich wioskach – dzisiejszych dzielnicach miasta. Biała liczyła ponad 8,6 tys. mieszkańców, w sąsiadujących z nią wsiach galicyjskich żyło 20,2 tys. osób. Łącznie liczba ludności zameldowanej na stałe na obszarze dzisiejszego Bielska-Białej wynosiła blisko 60 tysięcy, codziennie dołączała do nich wielotysięczna rzesza robotników z okolicy.

W okresie międzywojennym, w związku ze zmianą przynależności państwowej, część dawnych mieszkańców wyemigrowała, a w ich miejsce napłynęła ludność polska, zarówno z najbliższych okolic, jak i z dalszych rejonów kraju (urzędnicy, inteligencja, wojskowi).

Postępowała polonizacja: według oficjalnych statystyk w 1931 roku już tylko 46% ludności Bielska i 18% Białej miało używać na co dzień języka niemieckiego, podobne zmiany zachodziły w okolicznych wioskach. Pod względem wyznaniowym w 1931 roku było w Bielsku 56% katolików, 23% ewangelików i 20% Żydów, dla Białej proporcje te wynosiły odpowiednio 79%, 8% i 13%. Przed wybuchem II wojny światowej oba miasta wraz z najbliższą okolicą (Komorowice Śląskie i Krakowskie, Stare Bielsko, Aleksandrowice, Wapienica, Kamienica, Olszówka Górna i Dolna, Mikuszowice Śląskie i Krakowskie, Bystra Śląska i Krakowska, Straconka, Lipnik oraz Hałcnów) liczyły około 70 tys. mieszkańców. 

II wojna światowa przyniosły kres wielonarodowego i konfesyjnie zróżnicowanego Bielska-Białej. Podczas okupacji hitlerowskiej wywiezieni zostali do obozów zagłady Żydzi, w latach 1945-1946 wypędzono z miasta Niemców. Ich miejsce zajęli Polacy z okolicznych wiosek, repatrianci z kresów wschodnich i przybysze z Polski centralnej. W latach 60. i 70. XX wieku rozbudowa przemysłu, w szczególności budowa Fabryki Samochodów Małolitrażowych, spowodowała kolejną wielką falę migracji do miasta. W latach 1975-1998 Bielsko-Biała pełniło rolę stolicy województwa, a w 1992 roku ulokowano w nim kurię biskupią nowo utworzonej katolickiej diecezji bielsko-żywieckiej. Od 1999 roku miasto pozostaje siedzibą powiatu grodzkiego i ziemskiego.