Czerniak jest złośliwym nowotworem rozwijającym się z melanocytów, czyli komórek barwnikowych skóry. W ponad 90% przypadków czerniaki rozwijają się
w skórze. Jednak melanocyty występują również poza nią (w nabłonkach śluzówki dróg oddechowych, pokarmowych i moczowo-płciowych, błonie naczyniowej oka, oponach mózgowych), co może prowadzić do powstania zmian pierwotnych, również w tych lokalizacjach.
W ciągu ostatnich 10 lat liczba zachorowań na czerniak podwoiła się i stale rośnie. Jednak dzięki nowoczesnym terapiom i wykrywaniu choroby w coraz wcześniejszym stadium, śmiertelność zmniejsza się.
Dynamiczny wzrost zachorowalności na czerniaka tłumaczy się zwiększoną ekspozycją na promieniowanie ultrafioletowe, co związane jest w dużej mierze
z modą na opaleniznę, zniszczeniem warstwy ozonowej i korzystaniem ze sztucznych źródeł promieniowania (solariów).
Bardzo ważne miejsce w profilaktyce czerniaka odgrywa ochrona przed słońcem, zwłaszcza w okresie późnowiosennym i w latem. Składa się na nią kilka istotnych działań:
- unikanie przebywania na słońcu, zwłaszcza intensywnego opalania się
w godzinach 10.00–14.00, kiedy promieniowanie jest najsilniejsze; - osłanianie ciała – noszenie cienkiej i przewiewnej odzieży, która zabezpiecza skórę przed słońcem. Nie wolno zapominać o noszeniu czapki i okularów przeciwsłonecznych z filtrem UV. Ochrona przed bezpośrednim działaniem światła słonecznego jest istotna zwłaszcza podczas wycieczek górskich czy wielogodzinnego przebywania w bezpośrednim kontakcie z wodą, na przykład podczas spływów kajakowych czy rejsów żaglówką;
- unikanie sztucznych źródeł promieniowania ultrafioletowego, w tym solariów
i lamp opalających; - stosowanie filtrów przeciwsłonecznych, które ochronią skórę przed oparzeniami słonecznymi. Produkty przeznaczone do profilaktyki czerniaka powinny mieć wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej przynajmniej 30 SPF
(z ang. sun protection factor).
Istotnym elementem profilaktyki czerniaka jest edukacja społeczeństwa
o potencjalnych czynnikach podnoszących ryzyko zachorowania. Należą do nich przede wszystkim:
- obciążony wywiad rodzinny – występowanie czerniaka skóry u krewnych pierwszego i drugiego stopnia;
- występowanie innego nowotworu złośliwego skóry;
- duża liczba znamion barwnikowych (większość czerniaków rozwija się
w obrębie niezmienionej skóry, ale obecność znamion zwłaszcza atypowych lub znamienia wrodzonego podnosi poziom ryzyka); - skóra pergaminowa (rzadkie genetyczne schorzenie skóry) – stukrotnie zwiększa ryzyko;
- wcześniejsze występowanie czerniaka – ryzyko ponownego rozwoju choroby jest 8–10 razy większe;
- jasna karnacja skóry, jasny kolor oczu i włosów, obecność piegów;
- łatwe uleganie oparzeniom słonecznym;
- zespół znamion atypowych;
- częste korzystanie ze sztucznych źródeł promieniowania UV;
- wiek – ryzyko zachorowania rośnie z wiekiem;
- immunosupresja i przeszczepienie narządu.
Na rozwój czerniaka wpływają również substancje w trakcie tzw ekspozycji zawodowej: węglowodory aromatyczne w sadzy, chlorki i polichlorki winylu, rozpuszczalniki węglowodorowe, azbest, arsen, ołów, beryl, chrom a także promieniowanie jonizujące.
Pewne grupy zawodowe są szczególnie narażone na kontakt ze słońcem: rolnicy, budowlańcy, oni szczególnie muszą być uświadamiani o szkodliwości działania promieni UV. W krajach o wysokiej zachorowalności na czerniaka (Australia, Nowa Zelandia) pracodawcy są zobowiązani do zapewnienia środowiska wolnego od zagrożeń, w tym promieniowania UV.
Według piśmiennictwa, aż 60% czerniaków rozwija się z pojedynczej zmutowanej komórki barwnikowej w obrębie zdrowej skóry, więc każda NOWA zmiana barwnikowa, zwłaszcza taka, która pojawiła się po intensywnej ekspozycji na słońce, po oparzeniu i szybko powiększa się, powinna skłonić do wizyty u dermatologa.
Około 40 % czerniaków rozwija się na podłożu znamion barwnikowych, dlatego ważna jest wiedza dotycząca tego, na jakie znamiona należy zwrócić największą uwagę, a z drugiej strony świadomość tego, że nie wszystkie znamiona są niebezpieczne.
Profilaktycznie powinno się usuwać znamiona, które powiększają się, budzą niepokój z powodu zachodzących zmian wyglądzie (ABCDE). Niebezpieczne są znamiona
w obrębie dłoni, stóp, narządów płciowych, narażone na urazy.
Niepokojący powinien być zawsze fakt zmian zachodzących w obrębie znamienia. Wystarczy pamiętać o prostej i skutecznej metodzie ABCDE, która pomoże szybko wykryć te podejrzane znamiona, w których zwraca się uwagę na następujące cechy:
- Asymetria- czerniak jest asymetryczny względem każdej osi, w odróżnieniu od łagodnych zmian, które są symetryczne;
- Border - nierówne postrzępione brzegi;
- Colour - zmiana zabarwienia, nierówne zabarwienie, odbarwienie, kilka kolorów, punktowe depozyty barwnika;
- Diameter - średnica ponad 5 mm lub dynamika zmian;
- Elevation, Evolution – uwypuklenie powierzchni, pojawienie się krwawienia, świądu, pieczenia lub innych zmian w obrębie znamienia.
Przy wystąpieniu opisanych powyżej cech zmiany trzeba pilnie zgłosić się do specjalisty.
Nie zapominajmy jednak, że badanie skóry powinno być, tak naprawdę, przeprowadzane przez każdego lekarza, podczas wizyty chorego w ambulatorium lub w trakcie hospitalizacji.
Zasadą jest ocena skóry całego ciała w dobrym oświetleniu z uwzględnieniem okolic trudno dostępnych (głowa, okolice akralne — dłonie i stopy, przestrzenie międzypalcowe, okolice narządów płciowych i odbytu oraz błony śluzowe).
Badaniem wykorzystywanym we wstępnej, szybkiej i nieinwazyjnej diagnostyce jest dermoskopia (dermatoskopia). Badanie polega na oglądaniu wszystkich zmian na skórze pacjenta za pomocą dermoskopu ręcznego ze światłem spolaryzowanym lub niespolaryzowanym z imersją w powiększeniu 10-krotnym.
Połączenie badania klinicznego z dermoskopowym przynosi wzrost liczby trafnych rozpoznań do 93%.
Rokowanie w czerniaku jest zależne od głębokości naciekania i stopnia zaawansowania klinicznego. We wczesnym stadium (grubość naciekania do 1mm) wyleczalność wynosi 90-100%.
Profilaktyka czerniaka wydaje się jedną z najprostszych wśród nowotworów, ponieważ czynniki ryzyka zachorowania na ten złośliwy nowotwór skóry są doskonale znane. Dzięki ochronie skóry , unikaniu nadmiernego opalania, oparzenia słonecznego można znacznie zmniejszyć ryzyko zachorowania na ten nowotwór.
lek. med. Joanna Krzeczek – Boguszko, specjalista chirurgii onkologicznej
